Film w działaniach edukacyjnych

Działania edukacyjne nie muszą być nudne. Nudą powiewa zwykle przy wszelakiej maści „pałapojntach”, trenerach pracujących stylem wykładowym i długim monotonnym lekcyjnym mówieniu. Problem ten znają przede wszystkim ci, którzy pracują z młodzieżą, której koncentracja odpływa stopniowo od tematu, który być może jest interesujący, ale przedstawiony w płaski i jednolity sposób.

Dlatego warto jest szukać takich sposobów przekazywania wiedzy lub przekazania pewnych wiadomości potrzebnych do dyskusji, które skutecznie wciągną naszych odbiorców. Pora na zaangażować w nasze działania film.

W mojej pracy wykorzystywałem film do celów edukacyjnych w zakresie edukacji globalnej, której temat wkrótce rozwinę w osobnym wpisie. Film był w stanie zobrazować pewne mechanizmy, które są trudne do przekazania w postaci prezentacji. Bo jak inaczej przedstawić kryzys wartości w cywilizacji zachodniej, jak pokazać wyzysk pracowników w krajach rozwijających się? Samo powiedzenie „wartości upadły”, „jest kryzys” nie wystarczy – nie mamy aż takiej charyzmy, żeby młodzież to bezkrytycznie kupiła. Film, a w moim przypadku film dokumentalny, pozwolił na wciągnięcie ich bezpośrednio w temat. Pozwolił widzom na przynajmniej częściowe doświadczenie tego, czym żyją osoby w innych krajach i innych społecznościach globalnego południa. I był znakomitym wstępem do dyskusji, która toczyła się dalej siłą rozpędu.

Jaki film wybrać

Film dokumentalny

Dobry dokument nie angażuje się w to, co pokazuje. Ma tylko zobrazować pewne mechanizmy, uczestniczyć w życiu osób, pozwolić na wczucie się widza w temat. Ale jeśli myślicie, że dokument to nudny film z „gadającymi głowami” opowiadającymi jakieś dziwne historie, to macie sporo zaległości filmowych do nadrobienia.

Zalety

• czas trwania już od 30 minut – pozwala dobrać film nawet do krótkich działań
• silny aspekt edukacyjnych
• wsparcie dystrybutorów w postaci materiałów edukacyjnych do filmów lub gotowych scenariuszy lekcji

Wady

• tytuły i reżyserzy nierozpoznawalni dla szerokiej publiczności
• mniej porywająca forma niż porywające i dynamiczne produkcje kina masowego
• tłumaczone w napisach

Film fabularny

Obok dokumentów warto jest również szukać filmów fabularnych, szczególnie bazujących na prawdziwych historiach, pokazanych w bardziej przystępny dla widza sposób. Może nie sięgają tak głęboko tematu jak filmy dokumentalne, ale za to są w formie znacznie bardziej przystępnej dla widza. Nie mniej ważna rzecz, to rozpoznawalność takich filmów, za którymi stoją nazwiska aktorów, reżyserów i duże wytwórnie filmowe i które sama nazwa potrafią przyciągnąć odbiorców do naszych działań edukacyjnych. Przykładami takich filmów mogą być Miasto Boga czy Hotel Ruanda.

Zalety

• rozpoznawalne tytuły, nazwiska, reżyserzy, wytwórnie, które potrafią przyciągnąć widzów
• tytuły nagradzane na festiwalach
• forma atrakcyjna dla widza przyzwyczajonego do kina masowego
• tłumaczenie z lektorem lub dubbingiem

Wady

• pobieżne potraktowanie tematów na których nam naprawdę zależy
• pełnometrażowe produkcje, trwające nawet dłużej niż 2 godziny

Reportaż

Reportaże mają tę przewagę nad poprzednimi formami, że są tematem „w pigułce” – dotyczą bardzo konkretnego przypadku lub osoby i są bardzo krótką, często tylko kilkuminutowym przekazem. Dodatkowym atutem jest to, że do ich produkcji nie jest potrzebna profesjonalna wiedza i wiele organizacji jest w stanie przygotować reportaże we własnym zakresie, korzystając chociażby z opcji nagrywania w aparatach cyfrowych i wolnego oprogramowania do montażu i postprodukcji.

Zalety

• krótki czas trwania, nawet 5-10 minut, możliwość wykorzystania jak część warsztatów w trakcie 45 minutowej lekcji,
• częściowo dostępne na otwartych licencjach – nie ponosimy wtedy odpłatności za ich wykorzystanie,
• możliwość odtworzenia bezpośrednio z serwisów internetowych Youtube, Vimeo, Dailymotion itp.

Wady

• często mało profesjonalne przygotowanie, kiepska realizacja, niska jakość dźwięku
• można natknąć się na reportaże tylko z „gadającymi głowami”, które są zwyczajnie nudne
• znalezienie filmu w serwisach internetowych nie oznacza, że jest on udostępniony tam legalnie – i w przypadku jego odtworzenia musimy tak czy inaczej wnieść opłatę licencyjną
• część ciekawych reportaży dostępnych tylko w języku angielskim – wymaga tłumaczenia na Polski lub dorobienia własnych napisów.

Coś innego?

Dlaczego nie. W przerwach moich szkoleń często puszczam jakąś fajna muzykę. Żeby nadal miała ona charakter społeczny, sięgam najczęściej po teledyski wyprodukowane przez organizacje pozarządowe. Szczególnie lubię ten wyprodukowany przez Centrum Wolontariatu w Lublinie.

Organizacja projekcji

Do samej projekcji wystarczy nam to, co zwykle wystarcza nam do przeprowadzenia prezentacji, czyli laptop – z czytnikiem płyt DVD albo z odpowiednim oprogramowaniem do odtwarzania filmów, jeśli mamy je w postaci cyfrowej i projektor – zwykły biurowy, z który zwykle wykorzystujemy do prezentacji. Ten zestaw prawie wystarcza, bo dla udanej projekcji musimy wziąć pod uwagę jeszcze kilka ważnych rzeczy.

Ekran – a właściwie powierzchnia, na która będzie rzucany obraz z projektora. Koniecznie biała lub srebrna, ułatwiająca odbicie rzucanego obrazu. Prezentacje zwykle tworzymy w kontrastowych kolorach i przez to są znacznie lepiej widoczne nawet na zwykłej ścianie. Film, którego sceny mogą rozgrywać się na przykład w ciemnych pomieszczeniach, będzie niewidoczny i nieczytelny dla odbiorców. Warto więc jest pomyśleć nad ekranem. Z doświadczenia wiem, że w większości przypadków zarówno centra konferencyjne, szkoły jak i placówki edukacyjne dysponują własnymi ekranami.

Nasłonecznienie – sprzęt, którym dysponujemy nie jest sprzętem profesjonalnym. Jest sprzętem biurowym, który wystarcza do „pałapointów”, ale nie został zaprojektowany do potrzeb kinowych. Charakteryzuje się niskim współczynnikiem jasności ANSI lumen, a co za tym idzie, obraz traci kontrast i jest nieczytelny. Aby obraz był bardziej kontrastowy i czytelny należy zadbać o zaciemnienie pomieszczenia – nawet jeśli pod ręką mamy tylko papier flipchartowy i taśmę klejąca.

Dźwięk – to jest ta rzecz, o której zwykle nie myślimy podczas prezentacji. Bo to my generujemy ten dźwięk paszczowo, więc jakiekolwiek inne dźwięki nie są potrzebne. Ale podczas projekcji filmu nagłośnienie jest niezbędne i niestety małe głośniki naszego laptopa nie wystarczą. Potrzebny jest przynajmniej prosty zestaw z własnym wzmacniaczem, bo bez tego dźwięk będzie po prostu nieprzyjemny. Ja zawsze korzystałem z prostego zestawu 2 głośników aktywnych w subwooferem do prostego kina domowego i doskonale dawały sobie radę w małych pomieszczeniach i grupach do 15 osób. Ale w przeciętnej sali lekcyjnej i trzydziestoosobowej grupie może to być za mało.

Popcorn – bo kino bez prażonej kukurydzy to nie kino. Żartuję, tylko sprawdzam czy mnie czytacie. Jeśli doczytaliście do tego momentu, to proszę o komentarz.

Zgodnie z prawem

Aby móc zgodnie z prawem zorganizować projekcję filmu w ramach projektu edukacyjnego, musimy zapłacić za licencję dystrybutorowi, czyli firmie lub instytucji, która zarządza prawami majątkowymi do danego utworu. Cena licencji zależy od liczby widzów i pokazów i co ważne – warto się o nią targować. Dystrybutorzy zwykle obsługują odbiorców komercyjnych, więc warto im powiedzieć, że:

• pokaz będzie niedochodowy,
• widzowie nie ponoszą żadnych kosztów (pokaz niebiletowany),
• pokaz ma charakter edukacyjny,
• jesteśmy organizacja nie działającą dla zysku;

Warto jest także rozważyć zaproponowanie dystrybutorowi patronatu nad naszym projektem i wyeksponowanie jego logo na materiałach promocyjnych. A jak chcecie dobry argument w negocjacjach cenowych, to zaproponujcie, że przed właściwą projekcją puścicie trailery jego filmów, które obecnie wchodzą do kin. Te argumenty potrafią naprawdę zbić cenę licencji.

Ceny licencji zwykle są cenami netto, dlatego warto się upewnić, o jakich kosztach z dystrybutorem rozmawiacie, żeby nie przestrzelić budżetu o 23%. Koszt jednej licencji oscyluje od 400 zł brutto (film dokumentalny) do nawet 1000 złotych (rozpoznawalny film fabularny).

Do otrzymania licencji dystrybutor musi wiedzieć gdzie i kiedy odbędzie się pokaz. Te dane będą zawarte na fakturze vat, która potwierdza, że wnieśliście wszystkie niezbędne opłaty.

Nośniki

Zwykle dystrybutor nie dostarcza nośników, z których powinien być odtwarzany film. Chlubnym wyjątkiem są dystrybutorzy filmów dokumentalnych, które są dość trudno dostępne. Wraz z licencja możemy wtedy poprosić o wypożyczenie lub udostępnienie kopii płyty DVD.

Jeśli dystrybutor nie zapewnia nośników, wtedy pozostaje nam kupienie płyty DVD z filmem przeznaczonym do użytku domowego. Film taki jest objęty licencją na użytek domowy, ale możemy go wykorzystać, ponieważ zapłaciliśmy już osobną za licencję na publiczny pokaz.

Co ważne, nie rozmawiaj z dystrybutorem na temat „płyt” – mów od razu o technologii w jakiej płyta powinna być zapisana, żebyś mógł ją odtworzyć. Komputery i ogólnodostępne czytniki radzą sobie z płytami VCD i DVD, ale możesz dostać na przykład płytę Blue Ray, do której czytniki nie są tak powszechnie dostępne.

Otwarta dystrybucja, wolne licencje, bezpłatne odtwarzanie

Filmy dokumentalne i reportaże mogą być dostępne na podstawie otwartych licencji – to znaczy, że można je wykorzystywać bez wnoszenia dodatkowych opłat, pod warunkiem nie ingerowania w ich treść. Dotyczy to przede wszystkim filmów, które zostały w całości sfinansowane ze środków publicznych. Warto jest szukać takich filmów przede wszystkim na stronach organizacji pozarządowych, które zajmują się bezpośrednio tematem, którego ma dotyczyć film. Na przykład filmy dotyczące wolontariatu, którymi można się posługiwać we własnych warsztatach i szkoleniach są dostępne w Bibliotece Wolontariatu. Niektóre organizacje udostępniają i tłumaczą swoje produkcje po to, żeby nagłaśniany w nich temat dostępny był tak szerokiej publiczności jak to możliwe – jak chociażby Story of Stuff Project i ich film Opowieść o rzeczach dostępny z polskim dubbingiem dzięki ziemianarozdrozu.pl.

Organizacje i instytucje także realizują swoje własne produkcje filmowe. Stanowią one częściowo ich działania promocyjne oraz działalność generującą ich przychody. Przykładem takiej organizacji, która ma wspaniałe zbiory reportaży dotyczących wolontariatu misyjnego i działalności misjonarzy jest Salezjański Ośrodek Misyjny. Udało mi się pozyskać prawo do bezpłatnej projekcji ich filmów w ramach projektu w zamian za kupienie ich nośników w ich sklepie internetowym wspierającym misje.

Inny sposób na pozyskanie nieodpłatnej możliwości wykorzystania filmu do celów edukacyjnych, to pozyskanie prawa do projekcji bezpośrednio od podmiotu lub osoby, która cały czas posiada do niego prawa majątkowe i może takiej licencji udzielić. Taka sytuacja występuje, kiedy film nie ma oficjalnego dystrybutora w Polsce. Dotyczy to przede wszystkim mało rozpowszechnionych filmów dokumentalnych z różnych zakątków świata. W ten sposób udało mi się zorganizować projekcję filmu Wielkie Indyjskie Szkolne Show dzięki pozwoleniu Avinash Deshpande – reżysera filmu. Film, oraz kontakt do reżysera uzyskałem od osób koordynujących festiwal Watch Docs Prawa Człowieka w Filmie z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, które wcześniej organizowały jego projekcję. Zgodziły się udostępnić nośnik z filmem, jeśli pozyskam prawa do projekcji.

Warto więc jest za każdym razem pytać, mailować i przekonywać do wartości edukacyjnej swoich przedsięwzięć i wartości upatrzonego przez nas filmu dla naszych działań.

Może być lepiej i bezpłatnie

Obecnie prawo autorskie pozwala na nieodpłatne wykorzystanie różnych utworów do celów dydaktycznych ale niestety dotyczy to tylko szkół i bibliotek szkolnych (infografika).

Prawo do nieodpłatnego wykorzystania utworów w celach edukacyjnych między innymi przez ngo było zawarte w propozycjach do nowelizacji ustawy normującej prawo autorskie. Niestety prace nad nowelizacją trwają, a posłowie coraz bardziej je ograniczają, zamiast ułatwić działania edukacyjne.

Więc jeśli chcesz mieć łatwiejszy dostęp do filmów i możliwość wykorzystania ich w edukacji, to porozmawiaj o tym ze swoim posłem. A jeśli cię nie posłucha, jego partia będzie cię zbywać, albo olewać ten temat – to możesz im za to podziękować w nadchodzących wyborach.

Z doświadczenia

Trochę praktyki i tego, na czym warto się skupić i co koniecznie należy sprawdzić przed pokazem. Ja nauczyłem się tego na błędach – wy nie musicie ich popełniać.

• Sprawdź, czy sala jest odpowiednio zaciemniona i czy obraz jest wyraźny, szczególnie jeśli film zawiera sceny w ciemnych pomieszczeniach. Jeśli nie – to rolety, zasłony a w ostateczności taśma klejąca i 2 warstwy papieru flipczartowego naklejonego na szybach pomagają.
• Sprawdź, czy widzowie, którzy siądą w sali nie zasłaniają sobie nawzajem ekranu – nie dotyczy to sal audytoryjnych, ale jest problemem w salach lekcyjnych z płaską podłogą. Rozważ ustawienie ekranu tak wysoko jak to możliwe.
• Upewnij się, że film będzie słyszany przez osoby z końca sali – sprawdź jak nagłośnienie radzi sobie w pomieszczeniu.
• Jeśli odtwarzasz film z komputera, upewnij się, że komputer nie włączy wygaszacza ekranu w trakcie projekcji.
• Bezwzględnie przesuń kursor myszy z ekranu! Ma być niewidoczny!
• Nawet jeśli zamówiłeś nowe płyty, obejrzyj każdy film na sprzęcie, który będzie wykorzystany w trakcie projekcji. Stare i zanieczyszczone czytniki DVD mogą zaciąć się w połowie projekcji, płyty mogą mieć ukryte wady, które przerwą pokaz (niestety natknęliśmy się na taką, która pękła w odtwarzaczu w czasie projekcji…).
• Poznaj i obejrzyj filmy, z których chcesz korzystać – szczególnie filmy fabularne. Upewnij się że treść filmów i pokazane sceny pasują do dojrzałości odbiorców.
• Miej plan B – zapasowy laptop z dobrym czytnikiem, zapasowy odtwarzacz DVD, wersję cyfrową filmu, zapasowe kable. Prawa Murpy’ego działają zawsze i wszędzie. Szczególnie to mówiące, że jeśli coś się może zepsuć, to się zepsuje w najmniej oczekiwanym momencie.
• Nigdy nie kupuj filmu „z gazety” sprzedawanego na straganach ulicznych. Jest tani, ale jest nafaszerowany reklamami, nie masz pewności w jakim stanie jest płyta i nie dostaniesz za niego faktury – co jest dość istotne, jeśli chcesz go rozliczyć w projekcie.

Jak namierzyć ciekawy film

Przeglądaj katalogi różnych festiwali filmów dokumentalnych – tam są prezentowane produkcje, które są niszowe i nie są dostępne w obiegu komercyjnym. Kontakt z organizatorem lub poszukiwania w internecie umożliwią ci zlokalizowanie producenta filmu lub dystrybutora na Polskę, co z kolei pozwoli ci uzyskać informacje o możliwości i cenie licencji na wykorzystanie filmu.

Przeglądaj katalogi dystrybutorów filmowych – znajdują się w nich opisy wszystkich filmów, które mogą ci udostępnić. Niektórzy dystrybutorzy filmów dokumentalnych udostępniają także materiały edukacyjne i gotowe scenariusze zajęć.

Przeglądaj serwisy dotyczące filmów – jak Stopklatka, Filmweb czy IMDB. Zawierają informacje o nowych filmach, także niszowych i dokumentalnych. Dodatkowo w swoich bazach mają recenzje filmów, informacje o ich dystrybutorach, trailery, informacje o wyróżnieniach, nagrodach oraz opinie widzów – które pomogą ci zdecydować, czy warto jest sięgnąć po dany film.

Śledź strony www różnych organizacji pozarządowych – subskrybuj ich kanały na portalach społecznościowych i portalach udostępniających multimedia. Jeśli jakaś organizacja stworzy nowa produkcję, to na pewno się nią pochwali. Warto jest także przeglądać strony organizacji, które udostępniają różne zasoby edukacyjne. Często wskazują w nich linki filmów publicznie dostępnych w sieci.

Dystrybutorzy

Kompletna baza dystrybutorów filmów znajduje się między innymi na stronach Krajowej Izby Producentów Audiowizualnych. W poniższym spisie przedstawieni są tylko dystrybutorzy, których oferta moim zdaniem pasuje do działań pozarządowych, czyli w których ofercie występują filmy dokumentalne i filmy fabularne oparte na prawdziwych wydarzeniach.

Against Gravity – jeden z największych dystrybutorów filmów dokumentalnych w Polsce. Organizator Docs Against Gravity Film Festival (do 2014 Planete+ Doc Film Festiwal). Potężna baza filmów dokumentalnych wraz z przygotowaną ścieżką edukacyjną dla szkół i uczelni.

Best Film – wiodący polski, niezależny dystrybutor filmowy. Firma współpracuje z największymi producentami, których filmy dystrybuują najbardziej renomowane studia filmowe na świecie. Jest wyłącznym dystrybutorem produkcji BBC na terytorium Polski.

Gutek Film – zajmuje się promocją i dystrybucją światowego kina. Firma prowadzi od 1994 roku warszawskie kino Muranów. Na jego repertuar składają się oprócz seansów repertuarowych liczne festiwale, retrospektywy oraz przeglądy.

Mañana – sprowadziła do Polski wiele wybitnych filmów, twórców światowego kina. Wraz z Ambasadą Hiszpanii i Instytutem Cervantesa, organizuje Tydzień Kina Hiszpańskiego, który jest największą prezentacją hiszpańskiej kinematografii na świecie poza granicami Hiszpanii.

Mayfly – specjalizuje się głównie w dystrybucji filmów artystycznych (w tym azjatyckich).

Monolith Films – wiodący polski, niezależny dystrybutor filmowy, Monolith Films współpracuje z producentami, których filmy dystrybuują w USA najbardziej renomowane studia filmowe, takie, jak: 20th Century Fox, Sony Pictures, Metro-Goldwyn-Mayer, Warner Bros, Buena Vista.

Next Film – spółka dystrybucyjna sieci kin Helios, która koncentruje się na dystrybucji i promocji polskich produkcji filmowych. Wśród filmów fabularnych mogą trafić się takie, do których przygotowany jest pakiet edukacyjny, jak na przykład Ze wszystkich sił.

SPI – zajmuje się dystrybucją i produkcją filmową pod dwiema markami: SPI i SPInka. Od lat 90. XX wieku SPI działa na rynku międzynarodowym i współpracuje z takimi firmami jak Capitol, Mutual, Miramax, Buena Vista, J&M, Lakeshore, Cutting Edge.

zdjęcie: kinountersternen eröffnung rimini2 via photopin (licencja)

Film w działaniach edukacyjnych by Karol Krzyczkowski is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.